Tử vong trẻ em là gì? Các bài nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa tử vong trẻ em

Tử vong trẻ em (child mortality) là hiện tượng trẻ em tử vong trước sinh nhật lần thứ năm, tính từ thời điểm trẻ được sinh sống. Đây là chỉ số cốt lõi trong lĩnh vực y tế công cộng và được sử dụng rộng rãi để đánh giá chất lượng chăm sóc sức khỏe bà mẹ – trẻ em, mức độ phát triển xã hội và điều kiện sống của từng quốc gia.

Theo tiêu chuẩn quốc tế, tử vong trẻ em được chia thành ba giai đoạn: tử vong sơ sinh (dưới 28 ngày tuổi), tử vong nhũ nhi (dưới 1 tuổi) và tử vong ở trẻ nhỏ (1–4 tuổi). Việc theo dõi và phân tích từng nhóm giúp các nhà hoạch định chính sách xác định nguyên nhân đặc hiệu và xây dựng các chương trình can thiệp phù hợp với từng độ tuổi.

Tỷ lệ tử vong trẻ em còn phản ánh sự bất bình đẳng về y tế và xã hội. Ở những nước thu nhập cao, tỷ lệ này thường thấp do hệ thống chăm sóc y tế hiệu quả, còn tại các nước thu nhập thấp, tử vong trẻ em vẫn là gánh nặng đáng kể, chủ yếu do nguyên nhân có thể phòng ngừa được. Báo cáo toàn cầu của UN IGME 2023 cho thấy mỗi ngày vẫn có khoảng 13.800 trẻ dưới 5 tuổi tử vong trên toàn cầu.

Phân loại tử vong trẻ em

Phân loại tử vong theo độ tuổi là một trong những phương pháp cơ bản nhất trong phân tích số liệu tử vong trẻ em. Các giai đoạn được chia như sau:

• Tử vong sơ sinh (Neonatal mortality): trong vòng 0–27 ngày sau sinh
• Tử vong nhũ nhi (Infant mortality): từ 0–11 tháng tuổi
• Tử vong trẻ nhỏ: từ 1–4 tuổi

Sự phân chia này giúp phân biệt các nguyên nhân đặc thù ở mỗi giai đoạn, ví dụ như sinh non ở giai đoạn sơ sinh hay tai nạn trong độ tuổi tập đi.

Dưới đây là bảng phân loại tử vong trẻ em theo độ tuổi và đặc điểm lâm sàng phổ biến:

Giai đoạn	Độ tuổi	Đặc điểm chính
Sơ sinh	0–27 ngày	Liên quan đến thai kỳ và sinh đẻ
Nhũ nhi	0–11 tháng	Nhiễm trùng, suy dinh dưỡng
Trẻ nhỏ	1–4 tuổi	Chấn thương, suy dinh dưỡng, bệnh truyền nhiễm

Cách tiếp cận theo nhóm tuổi còn giúp đánh giá hiệu quả các can thiệp theo thời điểm: cải thiện chăm sóc sơ sinh, tăng cường tiêm chủng hoặc giáo dục an toàn cho trẻ đang tập đi. Điều này đặc biệt quan trọng trong bối cảnh nguồn lực y tế có hạn tại nhiều quốc gia.

Các chỉ số đo lường tử vong trẻ em

Đo lường tử vong trẻ em thường được chuẩn hóa bằng các chỉ số nhân khẩu học nhằm phục vụ giám sát và so sánh quốc tế. Ba chỉ số phổ biến nhất bao gồm:

• Tỷ suất tử vong trẻ dưới 5 tuổi (U5MR): số ca tử vong trước 5 tuổi trên mỗi 1.000 trẻ sinh sống
• Tỷ suất tử vong sơ sinh (NMR): số ca tử vong trong 28 ngày đầu đời trên 1.000 trẻ sinh sống
• Tỷ suất tử vong nhũ nhi (IMR): số ca tử vong trước 1 tuổi trên 1.000 trẻ sinh sống

Các chỉ số này được cập nhật hàng năm bởi các tổ chức như UNICEF, WHO và World Bank.

Công thức phổ biến để tính tỷ suất tử vong trẻ dưới 5 tuổi:

$U5MR = \frac{\text{Số trẻ tử vong dưới 5 tuổi trong 1 năm}}{\text{Tổng số trẻ sinh sống trong cùng năm}} \times 1000$

Các chỉ số này giúp thiết lập mục tiêu kiểm soát và đánh giá tiến độ của các chương trình chăm sóc sức khỏe trẻ em. Ngoài ra, còn có các chỉ số liên quan như xác suất sống sót đến 5 tuổi, tuổi tử vong trung bình hoặc tỷ suất tử vong theo giới tính và khu vực địa lý.

Nguyên nhân hàng đầu gây tử vong trẻ em

Tử vong trẻ em chủ yếu do nguyên nhân có thể phòng ngừa được nếu được can thiệp y tế kịp thời. Theo WHO, các nguyên nhân hàng đầu hiện nay gồm:

• Sinh non và biến chứng liên quan đến sinh non
• Viêm phổi – nguyên nhân nhiễm khuẩn hàng đầu
• Tiêu chảy cấp – liên quan chặt chẽ đến mất nước và vệ sinh
• Suy dinh dưỡng nghiêm trọng – yếu tố nền ảnh hưởng đến hầu hết ca tử vong
• Sốt rét, nhiễm trùng máu, viêm màng não

Ngoài ra, một tỷ lệ không nhỏ trẻ em tử vong do tai nạn như đuối nước, bỏng, ngạt hoặc tai nạn giao thông, đặc biệt ở trẻ từ 1 đến 4 tuổi. Những nguyên nhân này thường bị đánh giá thấp nhưng có thể phòng ngừa bằng các biện pháp giáo dục và giám sát an toàn tại gia đình và cộng đồng.

Bảng dưới đây tổng hợp một số nguyên nhân tử vong phổ biến theo nhóm tuổi:

Nguyên nhân	Sơ sinh	Nhũ nhi	Trẻ nhỏ
Sinh non	Cao	Trung bình	Thấp
Viêm phổi	Thấp	Cao	Cao
Tiêu chảy	Thấp	Trung bình	Cao
Suy dinh dưỡng	Trung bình	Cao	Cao

Việc nhận diện đúng nguyên nhân theo từng độ tuổi là tiền đề để xây dựng các gói can thiệp lồng ghép, kết hợp giữa điều trị y tế và cải thiện điều kiện sống, vệ sinh và dinh dưỡng toàn diện cho trẻ.

Yếu tố nguy cơ liên quan đến tử vong trẻ em

Tử vong trẻ em là kết quả của sự tương tác phức tạp giữa các yếu tố sinh học, xã hội, kinh tế và môi trường. Nhiều yếu tố nguy cơ đã được xác định rõ ràng, và hầu hết đều có thể can thiệp nếu phát hiện sớm.

Các yếu tố nguy cơ chính bao gồm:

• Sinh non và cân nặng sơ sinh thấp (<2.500g)
• Mẹ không được khám thai đầy đủ hoặc sinh con tại nhà không có nhân viên y tế hỗ trợ
• Thiếu tiếp cận dịch vụ y tế cơ bản, đặc biệt ở vùng sâu vùng xa
• Trẻ không được tiêm chủng đúng lịch
• Môi trường sống ô nhiễm, thiếu nước sạch và vệ sinh cơ bản
• Đói nghèo, bất bình đẳng giới, xung đột vũ trang và di cư cưỡng bức

Nghiên cứu từ Global Health Action cho thấy, trẻ sinh ra trong các hộ nghèo có nguy cơ tử vong cao gấp 2–3 lần so với trẻ từ các hộ giàu nhất, và khoảng cách này còn tăng lên ở những quốc gia có bất bình đẳng cao.

Phân bố tử vong trẻ em theo khu vực

Tử vong trẻ em không phân bố đồng đều trên toàn cầu. Phần lớn các ca tử vong xảy ra ở các nước có thu nhập thấp và trung bình, nơi điều kiện y tế, dinh dưỡng và vệ sinh chưa được đảm bảo đầy đủ. Theo báo cáo của UN IGME 2023, hơn 80% ca tử vong trẻ em toàn cầu xảy ra tại Châu Phi Hạ Sahara và Nam Á.

Bảng sau minh họa tỷ suất tử vong trẻ em theo khu vực:

Khu vực	U5MR (2022)	NMR
Châu Phi Hạ Sahara	72/1000	27/1000
Nam Á	34/1000	24/1000
Đông Á & Thái Bình Dương	10/1000	5/1000
Châu Âu	5/1000	3/1000

Sự khác biệt giữa các khu vực phản ánh không chỉ mức độ phát triển y tế, mà còn liên quan đến ổn định chính trị, giáo dục phụ nữ và đầu tư vào chăm sóc sức khỏe ban đầu. Tỷ lệ tử vong cao ở khu vực châu Phi hạ Sahara là kết quả của sự kết hợp giữa nghèo đói, xung đột và thiếu nguồn lực y tế cơ bản.

Vai trò của y tế công cộng trong phòng ngừa tử vong trẻ em

Y tế công cộng đóng vai trò trung tâm trong việc giảm tỷ lệ tử vong trẻ em thông qua các chiến lược can thiệp hiệu quả, chi phí thấp và dễ triển khai ở quy mô lớn. Những can thiệp này có thể được thực hiện ngay từ giai đoạn thai kỳ, kéo dài suốt 5 năm đầu đời của trẻ.

Các biện pháp y tế công cộng chủ yếu bao gồm:

• Tiêm chủng đầy đủ các loại vắc-xin thiết yếu: DTP, Hib, rotavirus, sởi, viêm gan B...
• Cung cấp Oresol và kẽm trong điều trị tiêu chảy cấp
• Chăm sóc da kề da và nuôi con hoàn toàn bằng sữa mẹ trong 6 tháng đầu
• Phát hiện sớm và điều trị viêm phổi bằng kháng sinh tại tuyến cơ sở
• Hướng dẫn vệ sinh cá nhân, xử lý nước sạch và rửa tay bằng xà phòng

Theo WHO, chỉ riêng can thiệp nuôi con bằng sữa mẹ đúng cách có thể giảm đến 13% tử vong ở trẻ dưới 5 tuổi. Tiêm chủng đầy đủ có thể ngăn ngừa hơn 2 triệu ca tử vong mỗi năm nếu được thực hiện hiệu quả trên toàn cầu.

Các chương trình toàn cầu và tiến bộ đã đạt được

Nhiều chương trình toàn cầu đã được triển khai nhằm giảm tỷ lệ tử vong trẻ em và cải thiện điều kiện sống cho trẻ. Một số chương trình tiêu biểu bao gồm:

• Integrated Management of Childhood Illness (IMCI): hướng dẫn chẩn đoán và điều trị đồng thời nhiều bệnh phổ biến ở trẻ dưới 5 tuổi
• Saving Newborn Lives: tập trung cải thiện chăm sóc sơ sinh tại các quốc gia thu nhập thấp
• Gavi – Liên minh vắc-xin: cung cấp vắc-xin giá rẻ cho các nước nghèo

Từ năm 1990 đến 2022, tỷ lệ tử vong trẻ em toàn cầu đã giảm hơn 50%. Dù vậy, tiến độ vẫn chưa đồng đều giữa các khu vực và chưa đạt mục tiêu của Mục tiêu phát triển bền vững SDG 3.2: giảm U5MR xuống dưới 25/1000 vào năm 2030.

Định hướng chính sách và chiến lược giảm tử vong trẻ em

Việc giảm tử vong trẻ em bền vững cần chiến lược toàn diện, kết hợp giữa chăm sóc y tế, giáo dục, kinh tế và quản trị. Các quốc gia có thể áp dụng các định hướng chính sách sau:

1. Tăng cường hệ thống y tế cơ sở với trọng tâm là chăm sóc sức khỏe bà mẹ – trẻ em
2. Đào tạo nhân viên y tế cộng đồng và mở rộng mạng lưới tình nguyện viên
3. Đầu tư vào cơ sở hạ tầng: nước sạch, vệ sinh, giao thông cấp cứu
4. Đưa giáo dục dinh dưỡng và vệ sinh cá nhân vào chương trình phổ thông
5. Giám sát và báo cáo tử vong trẻ em chính xác, kịp thời bằng hệ thống số hóa

Sự hợp tác giữa chính phủ, tổ chức quốc tế và cộng đồng là yếu tố quyết định thành công lâu dài. Những tiến bộ công nghệ như hệ thống cảnh báo sớm, theo dõi sức khỏe bằng thiết bị di động cũng mở ra cơ hội tiếp cận chăm sóc sức khỏe hiệu quả hơn cho trẻ em ở các khu vực khó khăn.

Tài liệu tham khảo

1. UNICEF. Under-Five Mortality
2. World Health Organization. Child mortality – Key facts
3. UN IGME. Levels and Trends in Child Mortality Report 2023
4. Global Health Action. Child mortality reduction strategies
5. United Nations Sustainable Development Goals – Goal 3: Good Health and Well-being